Canalblog
Editer l'article Suivre ce blog Administration + Créer mon blog
Le blog "langue-bretonne.org"
11 novembre 2020

Breiz a gleiz. Le livre en breton d'Herri Gourmelen. Extraits.

Herri Gourmelen Argol-1

Dans ces extraits, il sera question de son enfance à Argol, dans la presqu’île de Crozon, de la relation de ses parents et de la sienne au breton que tout le monde parlait alors autour de lui, de sa condition de boursier au lycée de Quimper, de "la chance" qu’il dit avoir eue d’y suivre des cours de breton, de son engagement à l’UDB, de politique régionale et divers autres sujets.

  • Photo ci-dessus : prise de parole d'Herri Gourmelen, lors de l'attribution, à son initiative, des noms de Channig et Charlez ar Gall à l'école publique d'Argol, en juillet 2015.
  • Breiz a gleiz = La Bretagne à gauche.
  • Sur la genèse de cet ouvrage : voir le message ci-dessus. 

Il m’a paru intéressant de publier ces extraits à l’occasion du décès de l'auteur, pour mieux cerner la personnalité d’Herri Gourmelen et comprendre ses multiples engagements (voir le message ci-dessus). Les intertitres ont été adaptés spécialement pour leur mise en ligne sur ce blog.

Vous pouvez lire 

  • la version originale en breton, ci-après
  • et la traduction française plus bas sur cette même page.

Herri Gourmelen-4 

Gourmelen leor-1

Brezoneg, adaleg ma bugaleaj

Ne oan ket kosoh eged eiz vloaz pa 'm-oa goulennet ouz ma zad lenn din eur barzoneg a oa 'barz leor Yann Sohier, "Me a lenno". Lenn a ree ma zad brezoneg, kantikou moarvad, daoust ma n’ee ket aliez d’an overenn. Chomet e oa al leor en Argol war-lerh Charlez ar Gall, a oa bet bet mestr-skol eno e fin ar brezel. Ar barzoneg-se a oa "Kan an eostig" : me 'gave se brao ! 'M-eus ket ankouêet, hag on bremañ 64 bloaz : 

“ Tio ! Tio ! Noz  eo…
Trouz ebed dre ar bed… 
Nemed hekleo dour ar ribin
O koueza war rod ar vilin.” 

Da houde am-eus bet eun taol-chañs braz, pa on digouezet e lise Kemper, al lise nemetañ e Breiz d'ar houlz-se ma veze roet kenteliou brezoneg. Ar helenner kenta am-eus bet o teski din eun tamm brezoneg skrivet eo Albert Hamon, a oa brudet evid ar grammadeg euz ar galleg e-noa skrivet.

Adtalvoudekaad yez ma zud

Padal, pa oa bet goullet ganim sevel on biz evid en em enskriva da heulia kenteliou brezoneg deuz an noz goude eiz eur, ne oam ket niveruz daoust ma oa eun hanter deuz ar hlas d’ar mare-ze da nebeuta a ouie brezoneg : tud deuz ar Hab, ar Meneziou Du, Kastellin, hag all…. Evel-se e oa. An darn vrasa ne gredent ket ober : mez o-devoa, ha n’eo ket lorh, da veza brezonegerien. 

Ha goûd a ran peseurt sell a veze taolet war ma mamm gand he hoef, pa deue da weled ahanon 'barz al lise, eur beizantez : "ma dillad peizantez", a lare-hi ive, ha n'eo ket he dillad Bretonez. An dillad a h ee gand an derez ma oa an dud 'barz ar grevredigez.

Divenn ar brezoneg, heb goûd din re vad marteze, a zo bet eun doare da adtalvoudekaad yez ma zud, peogwir e santen memestra pegen disprizet e oa d'ar houlz-se yez ha sevenadur an dud diwar ar mêz. Se am-eus santet abred, ha donnoh pa on digouezet 'barz al lise : tud a oa bourhizien, ha me oa e-touez ar re baourra. Ne oa ket druz ar geusteurenn 'barz ar gêr.

Eun tamm aon e-neus bet ma zad 

Ma mamm a zo bet fier dioustu pa oan ken tomm euz he yez. Pa oan deuet da veza brasoh, ma zad e-neus bet eun tamm aon. Se a oa tost goude ar brezel, hag an oll o-doa soñj euz “otonomisted” Breiz Atao. Klevet am-eus komz deuz outo, pa oan yaouank. Goude Breiz Atao, eo bet diêsoh divenn ar brezoneg.  "Petra emaout e soñj ober gand da vrezoneg ?", eme ma zad. Stard eo bet lakaad  an traou da jeñch.

Iskiz eo, rag ma zad ne gomze nemed brezoneg : biskoaz n'e-eus eskemmet eur ger galleg gand ma mamm, gwech ebed. Evel just, e plije dezañ ar brezoneg, ar hanaouennou ha toud. Med etre beza plijet gand kanaouennou, gand an teatr a ree Charlez ar Gall en Argol e fin ar brezel, ha kaoud eur skritell war e gein, "me a stourm evid ar brezoneg hag evid Breiz", se oa eun afer all. Da ze, ne oa ket prest an dud da asanti ken êz. Da lared eo, kaozeal brezoneg oa normal. Med beza stourmer, se oa eun dra all.

'Hed ma buhez, n'am-eus gwech ebed distaget ar yez deuz an dud a gomze anezi, da lared eo ar bobl. Ha ne reen ket, peogwir e oan deuz an tu kleiz : heb goûd din, med ne oan ket inosant memestra ! Evidon e oa yez ar bobl. Ha tud an tu kleiz, zoken ma ne oa ket ken sklêr-ze an traou, a oa sañset da zivenn yez ar bobl. 

Chom heb kaozeal brezoneg evid sevel 'barz ar gevredigez

Se am-eus bet tro da gompren gwelloh adaleg m’on deuet 'barz Ar Falz. Gonezet em-oa eur priz pa oan en trede klas, e kenstrivadeg Ar Falz. Armand Keravel e-noa kinniget din mond d'eur staj e Plogoñ. Setu 'm-eus kemeret perz e staj Ar Falz en 1958, adaleg ma 16 vloaz. Deuet on da gompren gwelloh, gand levezon tud eveltañ, peseurt liamm  a zo etre ar stourm evid ar yez hag ar c'hoant da zivenn an dud dister, tud ar bobl.

Ar pez a ree aon d’am zad eo e soñje dezañ ne oa ket mad evidon-me, evid ma amzer-da-zond, evid dibab eur vicher, evid pignad pazennou ar gevredigez, ober gand ar brezoneg. En darn vrasa deuz ar famillou, an oll a ree gand ar brezoneg. Ma zad a zoñje evel an oll e Breiz : evid sevel 'barz ar gevredigez, e oa red, n'eo ket dizoñjal ar brezoneg, med chom heb kaozeal. Me 'anavez tud euz ma oad o-deus dizoñjet ar pez e oant ha skweriou am-eus 'barz ma famill, memez oad ganin : ne gomzent ket brezoneg ken. Lod o-deus gortozet beza 50 vloaz : p'eo deuet an traou en-dro, o-deus kredet kaozeal adarre. 'Pad tregont vloaz int chomet heb distaga eur ger brezoneg hag e soñjent ne oa ket mad evite. 

Herri Gourmelen-8

Savidigez an UDB evid Breiz hag a-gleiz

Ma ran politik, hag evid Breiz, hag en tu kleiz, ez eus meur a rêzon. Emile Masson a zo bet unan deuz ar re o-deus bet levezon war rummad kenta an UDB : ne oa ket eur bern kat da levezoni anezo, gwir eo ! Eur frazenn a zo bet skrivet gantañ en e gelaouenn "Brug" hag a lenner war golo al leor a zo bet gouestlet dezañ : "Eun dra bennag a zo da jeñch er bed." Se, evid tud euz an tu kleiz a zo an diforh braz gand an tu dehou. An dud a gleiz a zoñj dezo ez eus eun dra bennag da jeñch er bed, ha n'eo ket reiz an doare m'ema ingalet ar binvidigez etre ar poblou nag etre an dud.

Eun darvoud a-bouez eo bet savidigez an UDB. Padal, me ne oan ket e touesk ar 17 kenta o-deus krouet ar strollad e 1964. Med kemeret am-eus perz er bodadegou evid prienti an UDB a-raog na vefe krouet ez-ofisiel, gand Yann-Ber Duval, Jakez Cosquer ha reou all. Ar pez 'zo, e oa bet goulennet diganim kuitaad Ar Falz a-raog mond en UDB.

N’on ket bet eet dioustu e-barz

D'ar poent-se, goude c'hwitadenn al lezenn-stur, e-noa bet soñjet Keravel e oa red unani an tu kleiz, sed e-noa klasket Ar Falz sevel ar h/CAR (Comité d’Action Régionale), gand ar JEB, ar sindikajou, ar PC, rag ar PS ne oa ket deuz outañ d’ar houlz-se. War an taol, n'am-eus ket komprenet re vad perag e vije bet red din kuitaad Ar Falz. Padal, ma vije bet divizet gand ar h/CAR traou n’o-dije ket bet klotet gand politikerez an UDB, am-bije gallet beza laket diêz. Sed n’on ket bet eet dioustu e-barz. Stard eo bet din ha diêz 'm-eus kavet. Ha goude ze, evid mond en UDB, bloaz war-lerh ma oa bet krouet, e 1965, eo bet eun tamm ranngalon evidon dilezel Ar Falz. 

Kalz a labour a zo bet greet en UDB dioustu. Hennez eo tu mad an UDB ha setu perag eo bet padet pell. Rag frammet mad eo bet adaleg penn kenta. Framma on-eus greet eur greizenn e-touez ar studierien, ha berz on-eus greet peogwir e oam ken kreñv hag an UEC (Unvaniez ar Studierien Komunist) a oa kreñv d’ar houlz-se. 

Ar PB, ar gazetenn bolitikel paduz nemeti e Breiz

Petra 'reem ? Lenn ha studia : Memmi, Fanon, Marx ha me oar-me. Gwerza ar gazetenn : pa gomzer euz an UDB, e komzer ive deuz kazetenn ar strollad, "Le Peuple Breton". Adaleg ar penn kenta e teue er-mêz etre 1 000 ha 1 500 skwerenn. Da houde, ar muia toud a zo bet eo er bloaveziou 70 : tennet e veze kaji 8 pe 10 000 skwerenn bennag. Bremañ eo etre 3 ha 3 500, sed om disteraet. Padal, deuet eo dalhmad ar PB er-mêz ingal hag ingal, zoken er bloaveziou m’eo bet stard ar jeu ganim.

Ar gazetenn halleg a zo bet padet : an hini vrezoneg, "Pobl Vreizh", a veze moullet distag eur poent 'zo bet, n’eo ket ken. Er bloaveziou 80, eo bet startoh ha diêsoh evidom, ne oam ket kreñv ken, sed an dibab a zo bet greet a zo bet lakad eur haier e diabarz ar "Peuple Breton", peder bajenn bremañ, med kreski eun tamm a vo greet adarre prestig.

Ar PB a zo ar gazetenn nemeti e Breiz a zo padet keit. Zoken strolladou kalz kreñvoh evidom, ar sosialisted hag ar gomunisted (d’ar houlz ma oant kreñv ive) n’o-deus ket gallet ober kemend-all. A-benn ar fin, eo ar "Peuple Breton" ar gazetenn bolitikel nemeti abaoe tost hanter-kant vloaz : n’eus hini ebed, mod all. Ar pez a jeñch se eo al levezon on-eus bet. Gouzoud a reom piou a lenn ar PB : sindikalisted, stourmerien, dilennidi, tud o-deus eun tamm levezon, kalz zoken a-wechou, war buhez an dud. Intellektualed ive, peogwir ez eus eun toullad mad kelennerien-lise ha kelennerien skol-veur, pe 'barz an UDB, pe a lenn ar PB […].

Ar votadegou-rannvro, gand ar Re Hlaz

E 2004, om en em glevet gand ar re Hlaz. Sklêr eo n'eo ket dre zigouez. Padal, n’eo ket peogwir ez om daou strollad bihan om en em laket da genlabourad asamblez. Int eo a z a ar pella war dachenn an diorren paduz hag an ekologiez. Hervez o filozofiez, o mennoziou-diazez, ez int digreizennerien rik, rannvroelerien a-du gand ar yez ha gand sevenadur ar vro. Felled a ra dezo diazeza an demokratelez adaleg ar zichenn, 'leh ma hell ar hudennou beza diskoulmet ar gwella toud.

Ni a lar eo an ekologiez eul lodenn deuz on stourm evid Breiz. Hag int a lar eo ar rannvroelerez eul lodenn deuz an ekolojiez politikel. Pep hini a wel an traou deuz al leh m'ema. Padal, e heller digouezoud asamblez e kreiz al leur. Hag an emgleo a zo bet etrezom da geñver ar votadegou-rannvro diweza, e 2004, a zo bet an hini mad.

Gwir eo, ahanom on-unan, ne dapom ket aliez muioh evid 5 % deuz ar moueziou, ha n’eus kêr ebed war ano UDB. Med se a zo hervez ar votadegou. Red eo lared ar wirionez : ar Vretoned ne zoñjont ket ennom pa vez kaoz deuz kas deputeed da Bariz.

  • Herri Gourmelen
  • Komzou dastumet gand Fañch Broudig e 2006

Herri Gourmelen-2

Traduction française des extraits

Gourmelen leor-1

Le breton, dès mon enfance

Je n’avais pas plus de huit ans quand j’ai demandé à mon père de me lire un poème du livre de Yann Sohier, "Me a lenno" [Je lirai]. Mon père lisait le breton, sans doute des cantiques, même s’il n’allait pas souvent à la messe. Le livre était resté à Argol après le départ de Charles Le Gall, qui y avait été instituteur à la fin de la guerre. Ce poème, c’était "Kan an eostig" [Le chant du rossignol] : je le trouvais très beau ! Je ne l’ai pas oublié, alors que j’ai 64 ans :

"Tio ! Tio ! Il fait nuit…
Pas le moindre bruit nulle part…
Si ce n’est l’écho de l’eau du ruisseau
S’écoulant sur la roue du moulin."

Plus tard j’ai une chance extraordinaire, quand je suis arrivé au lycée de Quimper, le seul de Bretagne à ce moment-là où se donnaient des cours de breton. Le premier enseignant qui m’a appris à écrire le breton fut Albert Hamon, très connu pour la grammaire du français qu’il avait publiée.

Revaloriser la langue de mes parents

Mais quand on nous a demandé de lever la main pour s’inscrire aux cours de breton que l’on donnerait le soir après huit heures, nous n’étions pas bien nombreux, alors que la moitié de la classe au moins savait le breton : des gars du Cap-Sizun, de la Montagne noire, de Châteaulin, etc. C’était ainsi. La plupart n’osaient pas le faire : ils avaient honte d’être bretonnants, pas la fierté.

Et je sais les regards qui se portaient sur ma mère en coiffe, quand elle venait me voir au lycée, une paysanne : "mes habits de paysanne", disait-elle, et non pas ses habits de Bretonne. Les habits correspondaient à l’échelon qu’on avait dans la société.

Défendre le breton, inconsciemment peut-être, a été une façon de revaloriser la langue de mes parents, puisque je sentais bien tout de même combien étaient dépréciées à cette époque-là la langue et la culture des ruraux. Je l’ai ressenti très tôt, et plus profondément quand je suis arrivé au lycée : il y avait les bourgeois, et moi j’étais parmi les plus pauvres. Chez moi ce n’était pas l’opulence.

Les réticences de mon père

Ma mère a tout de suite exprimé de la fierté quand j’ai manifesté de l’intérêt pour la langue bretonne. Quand j’ai grandi, mon père a émis quelques réticences. On était dans les années d’après-guerre, et tous se souvenaient des "autonomistes" de Breiz Atao [La Bretagne toujours]. On en parlait quand j’étais jeune. Après Breiz Atao, il a été plus difficile de militer pour le breton. "Que comptes-tu faire du breton ?" me demandait mon père. Il n’a pas été facile de dépasser ça.

Gourmelen Haslé Le Pape Argol-1

C’est curieux, car mon père ne s’exprimait qu’en breton : je ne l’ai jamais entendu s’adresser en français à ma mère, pas une seule fois. Le breton lui plaisait, c’est évident, y compris les chansons. Mais entre apprécier les chansons, les pièces de théâtre de Charles Le Gall à Argol à la fin de la guerre et se mettre une étiquette sur le dos, "je milite pour la langue bretonne et pour la Bretagne", ça n’avait rien à voir. On n’était pas aisément disposé à adhérer à un tel propos. Parler breton, c’était normal. Militer, c’était autre chose.

Photo ci-contre : Herri Gourmelen en compagnie de Franseza Haslé, fille de Charlez et Channig ar Gall, et de Henri Le Pape, maire d'Argol, en juillet 2015.

De toute ma vie, je n’ai jamais déconnecté la langue de ses locuteurs, c’est-à-dire le peuple. Et je ne le faisais pas parce que j’étais de gauche : inconsciemment, mais je n’étais tout de même pas un ignare ! Pour moi, c’était la langue du peuple. Et les gens de gauche, même si ce n’était pas très évident, se devaient de défendre la langue du peuple.

Pour la promotion sociale, s’abstenir de parler breton

J’ai pu mieux le comprendre dès que j’ai adhéré à Ar Falz [La faucille]. J’avais gagné un prix au concours d’Ar Falz quand j’étais en troisième. Armand Keravel m’avait proposé de suivre un stage à Plogoff. J’ai participé à celui de 1958, à l’âge de 16 ans. J’ai pu mieux comprendre, sous l’influence de gens comme lui, le rapport entre le combat pour la langue et la volonté de défendre les plus faibles, le peuple.

La crainte de mon père, c’est que de son point de vue l’utilisation du breton ce ne serait pas bon pour moi, pour mon avenir, pour choisir un métier, pour gravir les échelons de la société. Dans la plupart des familles, tous n’utilisaient que le breton. Mon père était convaincu comme tous en Bretagne qu’il fallait, pour la réussite sociale, non pas oublier le breton, mais s’abstenir de le parler. Je connais des gens de ma génération qui ne s’exprimaient plus en breton. Il y en a qui ont attendu d’avoir 50 ans, un retournement de situation, pour oser le parler de nouveau. Ils sont restés trente ans sans dire quoi que ce soit en breton en pensant que ce n’était pas bien pour eux.

La création de l’UDB, pour la Bretagne et à gauche

Si je fais de la politique, pour la Bretagne et à gauche, c’est pour de multiples raisons. Émile Masson a été l’un de ceux qui ont marqué la première génération UDB : il est vrai qu’il n’y en avait pas beaucoup à pouvoir les inspirer ! On peut lire sur la couverture d’un livre qui lui a été consacré une phrase qu’il a publiée dans la revue "Brug" : "Eun dra bennag a zo da jeñch er bed." [Il y a quelque chose à changer dans le monde]. Pour des gens de gauche, ça marque une grande différence avec la droite. Ceux qui sont à gauche sont d’avis qu’il y a quelque chose à changer dans le monde, et que la manière dont sont réparties les richesses entre les peuples et les citoyens n’est pas juste.

La création de l’UDB a été un événement d’importance. Mais je ne figurais pas parmi les 17 qui ont créé le parti en 1964. J’ai participé aux réunions de préparation avant qu’il ne soit officiellement créé, avec Yann-Ber Duval, Jakez Cosquer et d’autres. Ce qu’il y a, c’est qu’on nous a demandé de quitter Ar Falz avant d’adhérer à l’UDB.

Gourmelen Argol-9

Je n’ai pas adhéré de suite

À ce moment, après l’échec de la loi-programme pour la Bretagne, Armand Keravel avait considéré qu’il fallait l’union de la gauche, Ar Falz avait donc tenté de mettre sur pied le CAR (Comité d’Action Régionale) avec la JEB (Jeunesse étudiante bretonne), les syndicats, le PC, car le PS n’existait pas encore. Sur le coup, je n’ai pas bien compris pourquoi il me faudrait quitter Ar Falz. Mais si le CAR pouvait décider d’actions qui n’auraient pas correspondu à la politique de l’UDB, j’aurais pu me trouver en porte-à-faux. Je n’ai donc pas adhéré de suite. Ça a été difficile et j’ai trouvé cela pénible. Ensuite, devoir quitter Ar Falz a été un déchirement quand j’ai adhéré à l’UDB un an après sa création en 1965.

Tout de suite on a fait un gros travail à l’UDB. C’est le bon côté de l’UDB et c’est pourquoi il a perduré. Il a été bien structuré dès le départ. Nous avons mis sur pied une section étudiante, ce fut un succès, nous étions aussi forts que l’UEC (Union des étudiants communistes) qui était très forte à ce moment-là.

Le PB, le seul périodique politique breton durable

Que faisions-nous ? Lire et étudier : Memmi, Fanon, Marx et d’autres. Vendre le journal : quand on parle de l’UDB, on parle aussi du journal du parti, "Le Peuple breton". Dès le début il a été édité à 1 000 ou 1 500 exemplaires. Les années 70 ont été celles des plus gros tirages : on tirait à 8 000 ou 10 000 environ. Maintenant c’est plus modeste, entre 3 000 et 3 500. Par contre, le PB est toujours sorti avec une très grande régularité, y compris les années où nous avons connu des difficultés.

L’édition en français a perduré : la version en breton, "Pobl Vreizh" [Le peuple de Bretagne] a fait l’objet d’une publication séparée à un moment donné, ce n’est plus le cas. Les années 80 ont été plus difficiles pour nous, nous n’étions plus aussi forts, la décision a donc été prise d’insérer un cahier dans "Le Peuple breton", quatre pages actuellement, mais la pagination augmentera prochainement.

Le PB est le seul périodique breton qui a perduré aussi longtemps. Des partis plus puissants que nous, les socialistes et les communistes (au temps où ils étaient forts) n’ont pas réussi à tenir. Finalement, Le Peuple breton est le seul journal politique qui paraisse depuis près d’un demi-siècle : il n’y en a pas d’autres. Ce qui fait la différence c’est l’audience que nous avons eue. Nous savons qui lit le PB : des syndicalistes, des militants, des élus, des influenceurs, beaucoup même. Des intellectuels aussi, beaucoup de professeurs de lycée et d’universitaires sont des adhérents de l’UDB ou des lecteurs du PB […].

Élection régionale avec Les Verts

Pour celle de 2004, nous avons passé un accord avec Les Verts [pour le premier tour]. Ce n’est évidemment pas par hasard. Ce n’est pas parce que nous sommes deux petits partis que nous avons commencé à travailler ensemble. Eux sont les plus avancés sur le développement durable et l’écologie. D’après leur philosophie, leurs convictions de fond, ce sont de vrais décentralisateurs, des régionalistes favorables à la langue et à la culture régionale. Ils veulent fonder la démocratie à la base, là où l’on peut résoudre au mieux les problèmes.

Nous, nous disons que l’écologie est un pan de notre combat pour la Bretagne. Eux que la régionalisation un pan de l’écologie politique. Chacun voit les choses de son point de vue. Mais on peut se retrouver à mi-chemin. Notre accord pour les élections régionales de 2004 a été un bon accord.

Il est vrai que, seuls, nous n’atteignons pas souvent plus de 5 % des voix, il n’y a aucune ville que l’UDB ait gagnée. Mais ça dépend des élections : les Bretons ne pensent pas à nous quand il s’agit d’envoyer des députés à Paris […].

  • Herri Gourmelen
  • Interview en breton en 2006 et traduction française de Fañch Broudic. 

Pour rappel :

  • Herri Gourmelen, avec le concours de Fañch Broudig. Breiz a-gleiz. Brest, Emgleo Breiz, 2006, 74 p.
Commentaires
Le blog "langue-bretonne.org"
Le blog "langue-bretonne.org"

Votre blog est impressionnant autant sur le fond que sur la forme. Chapeau bas !
Un correspondant occitan, février 2020.

Trugarez deoc'h evit ho plog dedennus-kaer. [Merci pour votre blog fort intéressant].
Studier e Roazhon ha kelenner brezhoneg ivez. Miz gouere 2020. [Étudiant à Rennes et enseignant de breton. Juillet 2020].

Newsletter
Visiteurs
Depuis la création 755 782
Derniers commentaires
Archives