Ce message représente la version en langue bretonne du post suivant.

• L'Almanach du Père Gérard de J.M. Collot d'Herbois (1791). Le texte français et ses deux traductions en breton / réédités et annotés par Gwennole Le Menn. Préface et commentaires de Michel Biard. Avec index général. – Saint-Brieuc : Skol, 2003. - 517 p., ill. – (Bibliothèque bretonne).

Setu eul leor ne oam tamm en gortoz anezañ : ema Gwenole ar Menn o paouez adembann daou skrid brezoneg deuz amzer an Dispah, hag a oa kollet koulz lavared pa ne oa nemed gouizieien evel Emile Ernault ha Daniel Bernard hag o-devoa bet gwelet anezo gwechall. Setu 'ta ma h eo an adembannadur-mañ eun neventi vad.

Diwar halleg "L'Almanach du Père Gérard" eo bet savet an daou skrid brezoneg. Med petra eo bet an almanag-ze ? An hini e-neus skrivet anezañ eo Jean-Marie Collot (bet ganet e 1750 ha marvet e 1796), a veze greet Collot d'Herbois dioutañ : eur perz braz e-neus bet kemeret en Dispah en amzer ar Goñvañsion dreist-oll. E 1791, eo eñ e-noa gonezet ar hoñkour a oa bet aozet gand Klub ar Jakobined (hag a oa bet savet, evel ah ouzom, diwar Klub ar Vretoned). O klask e oa ar Jakobined an doare gwella da vruda ar Vamm-Lezenn, pe ar Goñstitusion nevez a oa o paouez beza bet digemeret er bloavez-ze.

Kinniget e-noa Collot d'Herbois, ha mad e oa bet kavet e vennoz gand ar jury, ma vefe embannet eun almanag, dre ma tlee beza an doare gwella da zedenna eur bern tud. En almanag e oa bet moullet eur halender evid ar bloavez 1792, med savet e oa bet dreist-oll dindan stumm divizou etre an tad-koz Gérard ha tud e barrez : pa oa nehet ar re-mañ da houzoud petra vije ar Vamm-Lezenn, e tisplege dezo peseurt vad a dlee dond diwarni. An tad-koz Gérard a oa bet roet e ano d'an almanag a oa anezañ en gwirionez eur Breton, eur houër deuz parrez Sant-Varzin, en Il-ha-Gwilen : Michel Gérard, bet ganet e 1737, a oa bet anvet da gannad er Stadou-Meur hag a oa bet goude ze ezel euz an Assemblée Constituante.

Bet eo bet an almanag eur best-seller dioustu : dindan eun nebeud miziou, eo eiz moulladur a oa bet gwerzet e Pariz, ha reou all e korniou all euz ar Frañs. Ober a reas kement a verz ma oa bet savet leoriou all war ar memez patrom, med da zispenn anezañ ha da enebi outañ. Troidigeziou a oa bet embannet ive e meur a yez all :

• e saozneg e Londrez,
• en alamaneg e Strasbourg hag e Leipzig,
• e flamankeg e Dukark,
• e provañseg e Carpentras.
• Hag e brezoneg ive, 'ta neuze.

Ne oa ket kement-mañ eun nevezenti. Rag adaleg 1789 e oa bet troet skridou o tenna d'ar Stadou-Meur en or yez. D'ar 14 a viz genver 1790, e oa bet sinet eun dekred o houlenn ma vefe troet divizou an Assemblée Constituante en oll yezou Frañs : sed ar pez a oe greet en Breiz-Izel ive. E 1793, e oe embannet evel-se an "Act Constitutionel eraoc pini ema an Declaration euz a Viriou an den hac ar citoyan". Eur raport gand Robespierre ha dekrejou euz ar Goñvañsion a zo bet lakeet ive e brezoneg. Tud a zo bet implijet en eun doare ofisiel, e Penn-ar-Bed koulz hag er Morbihan, evid sevel an troidigeziou : Salaun e bro-Vrest, Pervès e Montroulez, ar sitoyan Raoul e Landerne… Evel am-eus bet tro da zisplega en ma zezenn, evid ar wech kenta e teu ar brezoneg da veza gand se yez ar politikerez hag ar mererez. N'eo ket mui an hini a vez komzet gand ar bobl nemetken, n'eo ket mui nemetken yez an Iliz.

E 1999 e-noa bet Andreo ar Merser an ide vad da advoulla e daou leor, daou hant vloaz goude, ar skridou brezoneg-ze euz amzer an Dispah. Med Almanag an tad-koz Gerard n'e-noa ket laket e-barz, pa oa bet kollet ar roud deuz outañ. Dre an diellou, koulskoude, e oa tu da houzoud e oa bet divizet gand an Directoire, e Penn-ar-Bed, d'an 10 a viz c'hwevrer 1792 :

• "répandre principalement dans les campagnes […] les leçons du vénérable député d'Ille-et-Vilaine revêtues des formes picquantes et de l'expression énergique et naïve de l'idiome celtique".

 Skwerennou euz ar moulladur brezoneg a oa bet skignet d'an 3 a viz ebrel 1792. Med war a zeblante, ne oa bet dalhet hini ebed.

Moulladuriou brezoneg Almanag an tad-koz Gérard ema eta Gwennole ar Menn o paouez diskoacha. N'eo ket bemdeiz eh adkaver skridou koz e brezoneg deuz ar seurt se. Rag n'eo ket eun droidigez nemetken e-neus adkavet, med diou. Unan a zo miret e Levraoueg Kêr-Vrest hag eben en hini Cherbourg. An hini genta a oa bet moullet e ti Derrien e Kemper, hag eben e ti Malassis e Brest. Eun droidigez all a hellfe beza bet savet, e yez Gwened, med beteg-henn n'eus bet adkavet roud ebed anezi.

Moullet e oa bet an almanagou brezoneg-mañ dindan stumm leoriou bihan. War veur a boent eo disheñvel an eil embannadur deuz egile. Na pa ve ken med an titr : unan a zo "Armanac an Tad Gerard" (ha ne oa ket eur manah anezañ koulskoude, evel a ro G. ar Menn da gompren), hag egile "Armamac an Tad Coz Gerard", pez a zo reisoh e-keñver yez.

En eur pez leor a 500 pajennad, gand eur golo keinet, eo e-neus G. ar Menn advoullet an almanagou. Eñ eo e-neus savet an notennou-yez. An notennou-istor a zo int diwar dorn Michel Biard, eur helenner skol-veur hag e-neus bet divennet eun dezenn, drez, diwar-benn Collot d'Herbois. Hervezañ, an almanag n'eo ket bet savet nemetken evid bruda ar Vamm-Lezenn. Med daoust ma ne lavar netra diwar-benn doare an Dispah e Breiz, e ro mad-tre an tu d'al lenner da gompren pehini oa tro-spered ar Jakobined en diskar-amzer 1791.

Santimant al lenner koulskoude, gand an adembannadur-mañ, eo n'eus ket bet roet dezañ e walh toutafed. Da genta toud, abalamour ma n'eo ket êz al leor da lenn, tamm ebed : re mesk-ha-mesk ema testenn halleg an Almanag, an testennou brezoneg, an notennou-yez hag an notennou-istor, ha ne heller lenn ar skrid brezoneg nemed a-dammou.

Meur a wech, e skriv G. ar Menn, hag ar wirionez a zo gantañ, "e vefe bet talvouduz" studial yez an oll skridou a zo bet savet e brezoneg en amzer an Dispah : gwir eo, rag e lod anezo, n'eus bet greet nemed brezonekaad tamm pe damm ar geriou amprestet war-eeun diwar ar galleg, e-keid ha ma weler a-walh zo bet klasket geriou brezoneg c'hwek pe memez geriou nevez e lod all. Talvouduz e vefe bet a-dra-zur, med ar studi n'eo ket bet greet. Savet e-neus evelkent G. ar Menn, e stumm eur geriaoueg a 260 pajennad, eur roll euz an oll heriou a gaver en eil almanag hag en egile, en eur renka anezo dre urz al lizerenneg "a-vremañ". Peadra a oa koulskoude da studial n'eo ket ar geriaoueg nemetken, mez ive ar fonologiez sur a-walh, ar gramadeg, an doare-skriva, ha marteze ar rannyezou.

E-keñver danvez hag e-keñver ar mennoziou, ne lavarer ket kalz tra, a-hend-all, diwar-benn eur frazenn ha n'eus ket anezi e testenn halleg an Almanag, hag a zo bet lakeet ouspenn eta gand an hini e-neus savet unan euz an troidiegeziou brezoneg. Sed amañ ar frazenn-ze :

• "Mæs pa ê guir n'eus muy na Bretonet, na Gasconet, na Normantet, rag ma oump oll Francisien, criomp eta assambles e Gallec franc : Vive la Nation !".

He zalvoudegez he-deus ar frazenn-mañ, memez en deiz a hirio, dre ma komzer kement, abaoe eun toullad bloaveziou 'zo, deuz idantitelez ar "broiou bihan" hag a vez enebet aliez ouz hini "broiou braz" evel ar Frañs. Med e-keñver istor eo ive eur frazenn a-bouez, rag en em gavet ez eus bet eta en amzer an Dispah eur brezoneger o skriva en e yez n'e-noa ket a nehamant o weled ne vije ken deuz Breiz evel eur rannvro pe eur "proviñs" diouti heh-unan hag e oa bet evel teuzet e-barz an "nasion" pe ar vroad nevez hag a oa euz ar Frañs hiviziken.

Hervez G. ar Menn, ne hell an hini e-neus laket ar homzou-ze ouzpenn en e droidigez vrezoneg nemed beza bet levezonet gand prezegennou Barère, hag e-noa disklêriet, evel a h ouezer :

• "le fédéralisme et la superstition parlent bas breton".

Kement-mañ n'eo ket sur tamm ebed, rag 'barz ar gont-se, ne vije bet savet an droidigez vrezoneg nemed goude an 8 euz a viz pluviôse ar bloavez II (da lavared eo goude ar 27 a viz genver 1794) : an deiz-ze e-noa Barère displeget dirag ar Goñvañsion e raport diwar-benn ar yezou, en ano ar h/Comité de Salut Public. Padal eo daou vloaz a-raog kazimant, kerkent hag e miz ebrel 1792, evel on-eus gwelet, e vez skignet Almanag brezoneg an tad-koz Gérard e Penn-ar-Bed. Ar frazenn a zo bet laket ouspenn en unan deuz an almanagou brezoneg he-deus neuze da weled ha netra ken nemed gand an doare m'eo deuet an oll da veza sitoianed, diwar bolontez paotred an Dispah abaoe 1789.

Ha, gwir eo, eo bet skubet da vad "broadou" ar Renad koz abaoe 1789, hag e-neus diwar neuze ar ger "nasion" tapet eur ster ha n'e-noa ket a-raog e Frañs. Souezet eo G. ar Menn o weled o-dije bet gellet evelse "brezonegerien 'zo" diskouez e oant a-du gand an Dispah ha gand ar politikerez nevez. Setu aze just a-walh ar pez e-neus bet c'hoant da zisklêria an den e-neus savet an droidigez vrezoneg hag e-neus laket eur frazenn-ouspenn enni : ne oa ket an oll vrezonegerien (ar Vretoned e gwirionez) a-eneb ar cheñchamañchou, pell ahane. Ha kaji sur, n'eo ket chomet Breiz-Izeliz da hortoz kleved kont deuz prezegennou Barère ha Grégoire diwar-benn ar yezou evid mond a-du gand an Dispah pe a-eneb dezañ.

Diwar-benn implij ar brezoneg gand an dud en amzer an Dispah, ne lavarer netra kennebeud en adembannadur-mañ. Disklêria a reer deom berr-ha-berr "ne oa ket prest ar galleg da veza komprenet en oll rannvroiou Frañs", pez a zo gwir hag anavezet mad, med n'eo ket tra-walh lared se. Forzig diellou a zo koulskoude, hag a gaver enno eun toullad mad a vunudou da sklêrijenna ahanom : al lizerou bet skrivet d'an Ao. Grégoire gand ar Vretoned (a zo bet embannet e 1880 gand Gazier), ar raporchou bet savet gand ar re evel Bouret a oa représentants en mission e Breiz (a zo meneget gand Brunot), divizou a beb seurt kuzuliou…

N'eus ket bet dalhet kont kennebeud deuz kement a zo bet laket war wel eun toullad bloaveziou 'zo gand a beb seurt klaskerien diwar-benn ar politikerez a zo bet heuliet en amzer an Dispah e-keñver ar yezou. Gwir eo ez eus bet klasket troi eur bern testennou ofisiel e flamankeg, e provañseg, e brezoneg, hag all. Klask a reer koulskoude rei deom da gredi n'eus bet greet, adaleg 1789, nemed ober plas d'ar galleg ha lakad an oll da zigemer anezañ. G. ar Menn ne oar ket, war a zeblant, n'eo ket bet politikerez an Dispah e-keñver ar yezou ar memez hini dalhmad :

• da genta, ez eus bet klasket sevel troidigeziou, dre skrid ha dre gomz, deuz testennou an Dispah : ne oa ket neuze ar yezou er-mêz a lezenn
• n'eo nemed e-pad c'hweh miz, e 1794, e-keid ha m'eo bet padet ar Spont braz, ma 'z eus bet greet brezel d'ar yezou all estreged ar galleg : d'ar poent-se eo e teu Barère hag an Ao. Grégoire a beb eil da zisplega eur raport dirag ar Goñvañsion, hag ar prezegennou-ze eo a vo, diwezatoh, diazezet warno emskiant ar Frañsizien e-keñver ar yezou
• diwar ar 27 deuz a viz brumaire ar bloavez III, pa vez digemeret al lezenn Lakanal, ne reer ken a van, pe nemeur, deuz ar yezou, tamm pe damm evel en amzer ar Renad koz.

Ma 'z eus bet savet troidigeziou brezoneg deuz Almanag an tad-koz Gérard, eo en amzeriou kenta an Dispah, pa ne oa ket c'hoaz ar yezou er-mêz a lezenn. Med gand piou 'ta int bet savet ? N'eus meneg ebed en hini ebed deuz an almanagou brezoneg o tisklêria eun ano bennag, nemed e skriver e moulladur Brest eo bet troet gand unan euz "Mignoned ar Goñstitusion". Gwenole ar Menn a zoñj dezañ, evel a ree da Daniel Bernard, eo gand eur marhadour euz Plougastell-Daoulaz, Jean-Michel Testard de la Touche, an hini eo bet greet al labour : anavezet eo an den evid beza savet ive gwerziou brezoneg.

Med eur poent all a jom da zirouestla : perag ez eus bet savet diou droidigez vrezoneg, ha marteze eun deirved, deuz an Almanag ? Gweled a reer da nebeuta pegen dedennuz ez int, rag eur bern kudennou a-bouez a jom da ziskoulma. Kerse eo, sur a-walh, ne vefe ket bet studiet ar hudennou-ze, pe nemeur, en adembannadur a zo bet greet anezo. Diwar vremañ, e hello talvezoud evelato evid mond pelloh gand an enklaskou war istor ar brezoneg, war hini an Dispah e Breiz-Izel, ha zoken war hini ar mennoziou.

Embannet eo bet da genta ar pennad-mañ war niverenn 244 ar gelaouenn "Brud Nevez", e miz meurz 2004, p. 66-74. En linenn war : www.langue-bretonne.org

Da beb unan da helloud en em renta kont peseurt doare eo hini testenn vrezoneg "Armanac an tad Gerad" (hervez moulladur Brest) hag "Armanach an tad coz Gerard" (hervez embannadur Kemper), eh advoullom amañ, diwar embannadur Brest, an divizou kenta etre an "tad Gerard" hag ar beizanted bodet en-dro dezañ. Evel m'ema ar hiz, on-eus dalhet d'an doare-skriva orin. 

AN TAD GERARD ne baouese da lavaret d'an nep a yoa en dro dezâ : O pebez Constitution vad eo Constitucion ar Francisien ! assuri a ra hon eürusdet hac hini hor bugale.

UR PAYSANT a dostaa, en ur scrabat e scouarn, ac a lavar dezâ : Tad Gerard, ne maoun quet e poan da chouzout petra eo a hanvit CONTITUCION. Ny a gar ervad ar pez se; maes ar guer se a dregaç ac'hanon. Perac e halveur an oll vad en deus great deomp ar Stadou bras, C0NSTITUCION?

AN TAD GERARD a respontas : Va mignounet, CONSTITUCION a lavar deomp ac a sinifi ur c'horf eus a pehini an oll lodennou, an oll proporcionou en em accord mad entrezo, e pehini tout a so en e blaç, ac a ya mad assambles. Chetu Nicolas, dre exempl, (Nicolas a so ur paotr cloq, en deus min vad, en em dosta en ur c'hoarsin), nervennus eo, rust, na re vras, na re vian ; appetit vad en deus bepret ; e zivreac'h a servich anezâ, e zivesquer en doug ; ar chorf ne quet re bounner, ar penn a so yac'h ; ahanta ! an oll perciou destumet eus a Nicolas a ra ur Gonstitucion vad, ha mar deu an oll lodennou eus a Nicolas da leuni mad o fonccionou, e conservo an temperand vad en deus roet an natur dezâ, ac e quendelc'ho e yec'het. Constitucion ar Francisien a gonservo ivez an temperamand vad en deus roet Assamble ar Vro dezi ; ar yec'het e devezo epad ma valeo mad assambles ar galloudou differant; rac ma falfe da unan mont re vuan, pe chom adren, neuse e ve direngeamant pe clènvet.

UR PAYSANT. Petra ententit-hu dre ar galloudou ?

AN TAD GERARD. Bez int ar moyenou a ra mont ar Gonstitucion. Ar Galloud Lesenneur a so Assamble ar vro (pe Nacional); bez eo evel ar penn er c'horf humen ; eno ema ar sounch, ar volontez vad.

Ar Galloud Sicuteur a so ar Roue. Bez eo evel an divreac'h a ra secuti ar pez en deus resolvet ar penn ; ac e c'helfen lavaret penaus ar BOBL A FRANÇ, en ur ruill e peb leach, a so evel ar goad a zoug en oll goaziet eus ar Stad an domder a ro an ene, ac a ra beva ar Gonstitucion.

[…]

AR RESEVOUR. Ah ! a greis va ene. (Crial a ra), Ra vevo ar Bobl ! Maes pa ê guir n'eus muy na Bretonet, na Gasconet, na Normantet, rac ma oump oll Francisien, criomp eta assambles e Gallec franc : Vive la Nation !

AN OLL BAYSANTET a gri : Vive la Nation !

[…]